De vergeten dominee die het einde der tijden aankondigde: “Hy wie o sa rasjoneel”
Een orthodoxe dominee. En de reden dat Franeker het Planetarium heeft. Zo wordt Eelko Alta nog een beetje herinnerd. Maar biograaf Philippus Breuker heeft een heel ander beeld.
Een verlicht volksvoorlichter, zo vat Breuker Eelko Alta (1723-1798) samen in titel van de biografie. Want achter de man die de dag des oordeels voorspelde, schuilt veel meer.
Het boek is het resultaat van decennialang speurwerk van Breuker. “Ik ha my o sa ferdjippe doe’t ik yn Boazum kaam te wenjen. Nacht en dei, by wize fan sprekken, ha ik wurke om materiaal oer him te finen.”
Dat moest, letterlijk en figuurlijk, van ver komen. “Ik ha yn ús lân socht, mar ik moast ek fier bûten Fryslân sykje. Hoe fierder at je kamen, hoe mear dat je wisten wêr’t je weze moasten. Ik ha sels noch wat yn Berlyn fûn.”
Totaal onbekend
Alta is hier door de jaren in de vergetelheid geraakt, constateert Breuker. “Yn Boazum sels hiene se noait fan him heard. Dat fûn ik hiel frappant, dat sa’n boeiende figuer totaal ûnbekend wêze kin.”
“Hy wie tige follesidich. Mei him kenne je de maatskippij en de wittenskip fan dy tiid,” vertelt Breuker. “Wat my ek oansprekt is dat hy de grutte problemen fan syn tiid oanpakte, dêr besocht oplossings foar te finen. Dat is yn ús tiid wol herkenber.”
“Ik ken net in twadde, ek bûten Fryslân, dy’t him sá op de foarljochting fan de minsken fan it folk rjochten hat.”
Mede daarom was Alta, op zijn zachtst gezegd, niet populair in zijn tijd. “Hy waard by in soad lju ferachte, hy rôp in soad wjerstân op mei syn advizen, publikaasjes en optredens.”
De dominee kreeg het zelfs uit de gelovige hoek te verduren. “Ortodoksen moasten neat fan him hawwe. Hy wie it iens mei de remonstranten, in hiel frijsinnige groep, en hy wie hiel tolerant.”
Rationeel
Alta zocht verklaring dan ook veel in natuurlijke verschijnselen. “Hy wie o sa rasjoneel, tige bewust fan de ûnoplosberheid fan problemen. Hy wie him bewust dat hoe mear je wisten, hoe minder je eins fan de saak begrepen.”
“Hy hold dus romte foar de iepenbiering, dat wie godlik beslút en dêr koene minsken noait achter komme,” vertelt Breuker.
Alta was iemand van voorlichten en adviseren. En dat stak hij niet onder stoelen of banken. “Hy waard ek haten by it provinsjale bestjoer. Hy gong dwars tsjin har yn: hy joech se advizen en dêr wiene se ‘niet van gediend’, sy wisten dat sels allegear.”
Hogere machten
“Hy wie net benaud,” zo zegt Breuker. Zeker niet omdat Alta het ook hogerop zocht. “Willem V, de steedhâlder, hat er mear as ien kear benadere.”
“En hy hat Frederik de Grutte fan Pruisen oanbean om fee foar him te keapjen en dat yn te entsjen, sadat hy dêr gjin lêst krije soe fan feepest.”
Alta hield zich naast zijn vak als dominee met van alles bezig. Hij was boer en probeerde de runderpest te bestrijden, dus. Maar hij schreef ook over de economie, deed weerwaarnemingen en was in de politiek actief.
Aan de ene kant druk met de theologie, maar ondertussen probeerde Alta ook allerlei verschijnselen uit te leggen. Aan iedereen die maar wilde luisteren.
Dag des oordeels
Die twee kanten kwamen samen in Philosophische Bedenkingen over de Conjunctie van de Planeten Jupiter, Mars, Venus, Mercurius en de Maan. Daarin voorspelde de “Liefhebber der Waarheid’ dat op 8 mei 1774 wel eens een einde aan de wereld zou kunnen komen.
“Syn teory wie dat dy planeten sa ticht byinoar komme soene, dat se oantrekkingskracht útoefenen en dêrtroch de ierde út syn baan helje soe,” legt Breuker uit. “Dat skynt te kloppen, mar hy hat him dêr in te grutte foarstelling fan makke.”
“Sels fynt hy dat dat boekje net goed begrepen is. It krige troch de parse in hiel soad oandacht,” vertelt Breuker. En het zou de reden zijn dat Eise Eisinga zijn planetarium bouwde.
Wetenschap
“Alta syn doel wie om teologyske en natuerwittenskiplike ynsichten te ferienigjen. In wittenskiplik doel, mar omdat it gong oer de ferneatiging kaam dát natuerlik hielendal yn it nijs.”
Al met al hebben we tegenwoordig een vreemd beeld van Alta. “Hy is lang as tige, swarte ortodokse dûmnee foarsteld, dy’t oanlieding is foar it planetarium.”
“Mar ik ha dêr in oar idee oer. Ek oars as op it stuit yn de literatuer skreaun wurdt,” verklapt Breuker alvast. Eelko Alta: Biografie van een verlicht volksvoorlichter verschijnt op 5 april.
